NAVENDA NÛÇEYAN – Hevserokê Konseya Rêveber a KCK’ê Cemîl Bayik, destnîşan kir ku pirsgirêk tenê li ser daxwaza Tirkiyeyê ku Tevgera Kurd çekan dane çareser nabe û got, “Divê dewlet demildest qanûnên azadî û entegrasyona demokratîk derxîne.”
Hevserokê Konseya Rêveber a KCK’ê Cemîl Bayik, diyar kir ku daxuyaniya ku di 26’ê Cotmehê de di pêşengiya Endamê Konseya Rêveber a KCK’ê Sabrî Ok de hate dayîn nîşaneya herî şênber a ‘biryardariya aştî û civaka demokratîk’ a Tevgera Azadiyê ya Kurd e. Bayik, da zanîn ku ev pêngav armanca wê pêvajoya bidawî anîna têkoşîna çekdarî û vekişînê lezkirine û got, “Em li gorî perspektîfên Rêber Apo tevgeriyan. Ji bo ku pêvajoya aştî nexitime û rê li provokasyonan bê girtin, me berpirsyarî girt.”
Bayik, destnîşan kir ku ji ber hikûmet heta niha ti pêngaveke siyasî an jî hiqûqî neavêtiye “Bendewariyên ji bo demokratîkbûnê lewaz bûne.”
Bayik, da xuyakirin ku pêvajoya ku di 27’ê Sibatê de bi ‘Banga Aştî û Civaka Demokratîk’ dest pê kir derbasî qonaxa xwe ya duyemîn bûye û diyar kir ku divê dewlet bêyî ku dereng bimîne demildest ‘qanûnên entegrasyona demokratîk û azadiyê’ derxîne. Bayik got, “PKK’ê xwe fesix kir û dawî li têkoşîna çekdarî anî: Berpirsyariya ku dikeve ser milê me me bi cih anî. Niha dora dewletê ye ku gav bavêje. Divê mafê hêviyê yê Rêber Apo bê naskirin û bingeha siyaseta demokratîk bi qanûnî bê parastin.”
Hevserokê Konseya Rêveber a KCK’ê Bayik, bibîr xist ku di hevdîtinên sînordar ên li İmrali’yê de Rêber APO jî diyar kir ku divê pêvajo derbasî qonaxa duyemîn bibe. Bayik got, “Rêber Apo bi zelalî diyar kir ku divê pêvajoya Aştî û Civaka Demokratîk bikeve qonaxeke nû û derengxistin wê, dê encamên neyînî li ser gelên me çêbikin. Bi taybetî piştî fesixkirina PKK’ê û bidawîbûna têkoşîna çekdarî, derxistina qanûnan êdî bûye pêwîstiyeke dîrokî,” Bayik rewşa heyî weke, “Pêngaveke aştiyê bi berpirsyarî hatiye girtin lê yek alî maye” pênase kir.
Hevserokê Konseya Rêveber a KCK’ê Cemîl Bayik der barê pêşketinên piştî Banga Aştî û Civaka Demokratîk a Rêber APO û qonaxa ku pêvajo gihîştiye bersiv da pirsên ANF’ê.
Rêber Apo di 27’ê Sibatê de manîfestoyek dîrokî bi sernavê “Banga Aştî û Civaka Demokratîk” weşand. Divê em vê bangê çawa fam bikin û wekî Tevger we çawa girt dest?
Me ev bang wekî encama xwezayî ya diyalektîka danehev, guherîn û veguherîna ku di pêvajoya dîrokî ya têkoşîna siyasî ya îdeolojîk a Rêber Apo û PKK’ê derketiye holê, dît. Rêber Apo di hevpeyvîna ku di sala 1988’an de bi M. Alî Birand re kiribû gotibû ku bila dewlet karmendek xwe bişîne da ku em li ser pirsgirêka Kurd nîqaş bikin. Di sala 1993’yan de, dema ku Ozal nêzîkatiyek hinekî nermtir pejirand û navbeynkar xistin dewrê, agirbestek yekalî hate ragihandin. Bi vî awayî xwest ku bi dewletê gav bide avêtin. Axaftina 1’ê Îlona 1998’an û îlankirina agirbestê tê zanîn. Agirbesta di sala 2007’an de hate ragihandin û hevdîtinên li ser vê bingehê hatin kirin tên zanîn. Piştî sala 2007’an, hem li Îmraliyê û hem jî bi PKK’ê re li Osloyê gelek civîn hatin lidarxistin. Di salên 1999 û 2013’yan de, hêzên gerîla derktin derveyî sînorên Tirkiyeyê. Di 28’ê Sibata 2015’an de bi rayedarên dewletê re li Qesra Dolmabahçeyê deklarasyona hevpar a pir maqûl hatibû xwendin. Ji ber ku pêvajo kirin amûr, lihevkirin hatibû redkirin.
Banga 27’ê Sibatê ya Rêber Apo encama lêgerîna bi dehan salan a ku xwe dispêre çareseriya demokratîk e. Tişta nû ya vê bangê mijara xwefesixkirina PKK’ê ye. Rawestandina têkoşîna çekdarî ya li dijî Tirkiyeyê berê gelek caran hatiye bicîhanîn. Niha, helwest û biryarek ku wê têkoşîna çekdarî bi tevahî ji holê rake di rojevê de ye. Helwest û biryara siyasî û hiqûqî daniye holê. Li welatekî ku gavên siyasî û hiqûqî bêne avêtin, guhertina rêbaza têkoşînê tiştekî xwezayî ye. Her wiha şertên demê diguherin; di van şertan de girtina biryarên nû hewce dikin. Bi guhertina şertên navxweyî û derveyî yên Tirkiye û herêmê re, Rêber Apo banga berdana stratejiya têkoşîna çekdarî û têkoşîna bi stratejiya siyasî ya demokratîk re kir.
Rêber Apo ji ber berpirsiyariya xwe ya li hember Kurd, Tirk, Çerkez, Ereb, Elewî, Sunnî, Xiristiyan û hemû gelên Tirkiyeyê ev bang kir. Vê bang wekî gaveke ku wê bi Kurd û Tirkan re hemû gelên Tirkiyeyê mezin qezenc bikin, dibîne. Rêbertî armanc dike ku ji vê rewşa şer û pevçûna ku bandorek neyînî li ser pêşketinên demokratîk ne tenê li Tirkiyeyê, di heman demê de li Rojhilata Navîn jî dike, derbas bibe û hawîrdoreke siyasî ku siyaseta demokratîk û hiqûq lê serwer be, biafirîne. Di hawîrdorek wisa de, derfeta ku wê pirsgirêk li ser bingeheke rast werin destgirtin û çareserkirin derkeve holê.
Ji ber me wisa fam kir, ji bo pêşketina pêvajoya ku di înîsiyatîfa Rêbertiye me de hatiye destpêkirin me biryara pêkanîna bangê û tiştên dikevin ser milê me bi cih bînin, da. Bi rastî jî ji banga 27’ê Sibata 2025’an vir ve helwest û pratîka me di vû çarçoveyê de ye.
Rêber Apo di banga xwe debalê dikşîne ser têkiliya Tirk-Kurd a hezar salî. Behsa ev têkiliya dildarî ya hezar salî di 200 salên dawî de hewl hatiye dayîn ku were parçekirin dike û dibêje, “Ev têkiliya dîrokî ku di îroja me de ketiye rewşele şikestinê û erka esasî ew e ku di nava ruhê xwişk-biratiyê de ji nû ve were sererastkirin.” Ev sererastkirina ji nû ve wê li ser kîjan bingehê dikare were pêşxistin? Li pêşiya sererastkarina ji nû ve astengiyên çawa hene û ev astengî çawa dikarin werin derbaskirin?
Di dîrokê de heta ku modernîteya kapîtalîst û xeta wê netewe dewletê derket holê, dewletan û bi taybetî împaratoriyan, serdestiya leşkerî û siyasî esas girtin. Li dijî civakên etnîkî û olî polîtîkayên qirkirin, tinekirin û asîmîlasyonê meşandine. Her çiqasî zextên olî qismî hebûn jî, piştî ku dixistin bin serdestiya xwe ya siyasî û leşkerî, dest nedidan ziman, çand û baweriyên civakan. Bêguman, di hemû dewletan de bacên cûr be cûr hebûn.
Têgeha Kurdistanê cara yekem ji hêla Şahê Selçûkî Melîk Şah ve hatiye bikaranîn. Ne di serdema Selçûkî de û ne jî di dema Împeratoriya Osmaniyan de înkar, asîmîlekirin an jî tinekirina nasnameyên cuda tine bû. Heta nîvê sedsala 19’an ku fîtneya nîjadperestî û netewe dewlet ket Rojhilata Navîn, Asûrî-Suryanî, Ermenî, Êzidî û Elewî bi giranî li erdnîgariyên xwe dijiyan. Kurd, wekî yek ji gelên herî qedîm ê Rojhilata Navîn, di Împeratoriyên Osmaniyan û Împeratoriya Îranê de xwedî nifûsek mezin bûn. Bêguman, di dema şerê di navbera Osmaniyan û Îranê de ji ber Elewî wekî nêzîkî Îranê dihatin ditîn bi komkujiyan re rû bi rû man.
Ji bilî vê, di dîrokê de Tirk û Kurd di nava tifaqê de bûn. Ger Kurdan di sala 1071’an de li kêleka artêşa Alparslan cih negirtina, Bîzans teqez têk nediçû. Hişmendiya Ummetê hişt ku Kurd û Tirk bi hev re li dijî Bîzansê bisekinin. Piştî ku Osmaniyan rojhilat, ango Kurdistan ewle kirin, berê xwe dan Erebistan û Ewropayê. Ger têkiliyên di navbera Kurd û Tirkan de di vê serdemê de baş nebûna, ew ê nikaribûna ne ber bi Erebistanê û ne jî ber bi Ewropayê ve biçin. Ger piştî Şerê Cîhanê yê Yekem bi Kurdan re tifaq nehatiba kirin, wê di nava zozanên Anatolyayê de bibûna mîrektiyek teng. Bi îradeya Meclisa Yekem a di sala 1920’an de hate damezrandin ku Kurd jî di nav de bûn, şer kirin û Anatolya ji dagirkeriyê hate rizgarkirin. Lê paşê pişta xwe li Kurdan zivîrandin. Bi hişmendiya netewe dewletê polîtîkayên ku Kurdistanê bikin qada berfirehbûnê ya nîjadperestiya Tirk hatin meşandin.
Bi kurtasî, di pêvajoya belavbûna Împeratoriya Osmaniyan de, îdeolojiya nîjadperestî ya fîtneya netewe dewletê dest bi êrîşên li ser Kurdan kirin û heta roja îro bênavber berdewam dikin. Zîhniyeta netewe-dewletê tinekirina nasnameyên cûda armanc dike. Ev zîhniyeta netewe-dewletê, ligel kompleksa dewleta mezin a Împeratoriya Osmaniyan, veguherî siyaseteke qirkirinê ya li dijî nasnameyên cûda. Ev polîtîka berevajî têkiliyên dîrokî yên Kurd-Tirkan e. Polîtîkaya qirkirina Kurdan a ku di Împeratoriya Osmaniyan de tine bû, di Komara Tirkiyeyê hate pêkanîn. Ev yek encama eşkereyî ya têgihîştina modernîst a rojava ye. Ew polîtîkaya ne li gorî nirxên dîrokî, civakî û siyasî yên gelê Tirkiyeyê ye.
Rêbertî behsa xwişk-biratiya Kurd-Tirk kir. Devlet Bahçelî jî behsa wê dike. Hişmendiya Bahçelî ya li ser Tirk û Kurdan bi hişmendiya netewe dewletê ya rojava re hatiye jehrîkirin. Devlet Bahçelî dibêje ku pêşeroja me ji aliyê rabirdûya me ve tê destnîşankirin, lê ew nêzîkatiyek hevgirtî nîşan nade. Rêber Apo jî behsa rabirdû û pêşerojeke hevgirtî dike. Armanc dike ku xwişk-biratiya Kurd-Tirkan nûjen bike.
Rêber Apo ji bo xwişk-biratiya dîrokî ya di navbera Tirk û Kurdan de pêk were behsa entegrasyona demokratîk dike. Piştî sala 1923’an, dewleta Tirk û Kurd ji hev dûr ketin. Kurd bûn biyaniyê vê dewletê û wekî dewleta xwe nabînin. Ji ber ku nasname, ziman û çanda wan hatin înkarkirin û pêvajoya tinekirinê li ser wan hate meşandin. Îradeya Kurdan tine hate hesibandin. Ev rewş Kurdan hem ji hêla hestyarî û hem jî ji hêla ramanî ve ji Komara Tirkiyeyê qut kir. Her çiqasî bi çewisandin û zorê hin Kurd xistin bin destê xwe jî, bi giştî di polîtîkaya xwe ya Tirkkirin û tinekirina Kurdan de bi ser neketin.
Rêber Apo destnîşan dike ku ji bo xwişk-biratiya dîrokî ya di navbera Tirk û Kurdan de pêk were, pêwîst e ev rewş were derbaskirin. Dibêje ku ev yek bi derxistina qanûnên entegrasyona demokratîk pêkan e. Qutbûna di navbera dewleta Tirk û Kurdan de tenê bi qanûnên entegrasyona demokratîk dikare were çareserkirin. Entegrasyona demokratîk li ser bingeha naskirina mafên hiqûqî yên Kurdan û di pergalê de cih bigirin pêkan e. Yan na nabe entegrasyon. Entegrasyon ne asîmîlasyon e, ne hilandin e û ne jî Tirkkirin e. Kurd wê bi nasname, ziman, çand û xwerêveberiya xwe hebin. Bi vî awayî, wê qotbûna 100 salî biqede û aştî wê pêk were. Jixwe Rêber Apo bi banga Aştî û Civaka Demokratîk anî ziman. Entegrasyona demokratîk ev e.
Rêber Apo dibêje ku sedema derketina PKK’ê ji ber girtina kanalên siyaseta demokratîk e û balê dikşîne ser civaka demokratîk û qada siyasî. Di sedsala duyemîn a Komarê de behsa demokrasiyê dike. Ji ber ku Tirkiye mozaîkek ji nasnameyên etnîkî û olî ye, çawa dikare lihevkirinek demokratîk were bidestxistin?
Heta ku PKK derket ser dika dîrokê, bikaranîna gotinên Kurd û Kurdistanê li Tirkiyeyê sûc bû. Tê zanîn ku Partiya Karkerên Tirkiyeyê ji ber behskirina hebûna Kurdan kir hat girtin. Kurd, Tirkekî çiyayî bû! Heta kasetên bi zimanê Kurdî jî qedexe bûn û dikirin sedema darizandinê. Heta îro jî, peyva Kurdistanê wekî têgeheke sûc tê dîtin. Demekê balafireke rêwiyan a Îranî bi navê Kurdistan li balafirgeheke Tirkiyeyê daket, bû sedema pirsgirêkekê. Hatina wê balafirê ji bo Tirkiyeyê hat qedexekirin. Li cîhanê her kes dizane ku ji bo girtiyên li Girtîgeha Hejmar 5 a Diyarbakirê bibêjin em Tirkin êşkenceuya giran li wan hatibû kirin. Armanca êşkenceyên li zindanan ew bû ku Kurdbûnê bidin jibîrkirin û bîr û zimanê Kurdan jê bibin. Di destpêka salên 1970’an de Denîz Gezmîş, Mahîr Çayan û Îbrahim Kaypakkaya pêşengiya tevgera ciwanan dikirin, sedema ku bi tundî bi ser wan de çûn yek jê ji ber ku Kurd û Kurdistanê anîbûn ziman.
Destûra bingehîn û qanûnên Tirkiyeyê bi tevahî înkarker bûn, armanca wan asîmîlekirina Kurdan û bi rêya qirkirina çandî Tirkîkirina wan bû. Ev “qanûna hesinî” ya Komara Tirkiyeyê bû. Li ser navê Kurdîtiyê siyaseta reformîst lîberal jî nedihate kirin. Siyaseta Kurd a li ser hevkariyê jî qebûl nedikirin. PKK di nav vê rastiya Tirkiyeyê de derket holê. Pêngava gerîla ya 15’ê Tebaxê ji ber hawîrdora siyasî ya ku ji hêla darbeya faşîst a 12’ê Îlonê ve hatî afirandin de pêk hat. Faşîzma 12’ê Îlona 1980’an û destûra bingehîn a ku wê derxist, serdemeke hîn hişktir a înkar û tunekirinê li ser Kurdan da destpêkirin.
Rêber Apo dixwaze ku komara Tirkiyeyê bi rêya demokratîkkirina qada siyasî û danasîna siyaseta demokratîk, bi Tirkiyeyeke demokratîk re bikeve sedsala xwe ya duyemîn. Ji ber ku li Tirkiyeyeke ku nasname û baweriyên cihêreng lê hene, bi rêbaza siyasî ya kevn ne pêkan e ku aramî were misogerkirin. Ji ber vê yekê, divê hebûna hemû nasnameyên cûda bi destûrî û qanûnî were misogerkirin. Ev yek bi avakirina zîhniyeteke demokratîk û azadiya rêxistinbûnê wê pêk were.
Mijareke din a ku bi qasî metna bangê ya ku ji hêla Sirri Sureyya Onder ve hate xwendin, hevoka “siyaseta demokratîk” û “naskirina aliyê hiqûqî” bû. Hinekan ev yek wekî şertek bi nav kirin, hinên din jî wekî pêwîstiyek dîtin. Li ser vê mijarê dikarin çi bibêjin?
Haya rayedarên dewletê ji metna bangê bû. Tiştên rêzdar Sirri Sureyya Onder gotin xwestin têxin metna daxuyaniyê. Rayedar dibêjin ku li nivîskî dikarin bi devkî di dawiya daxuyaniyê de were gotin. Sirri Sureyya Onder li ser encama vê lihevkirinê bi devkî dibêje. Bi rastî tiştên di metnê hatin destnîşankirin, siyaseta demokratîk û bi cih anîna pêwîstiyên hiqûqî tê wateya ku dewletê jî qebûl kiriye. Dewletê teahûda ku qadeke siyasî ya demokratîk veke û gavên hiqûqî yên pêwîst bavêje, daye.
Ev pêvajo ne pêvajoyek e ku bi şert û mercan an jî bi ferzkirinê bû meşandin. Jixwe pêvajo bi vî rengî dest pê nekir. Tirkiye ji ber sedemên siyasî yên navxweyî û derveyî pêvajoyek wisa pêwîst dît. Rêber Apo got, ez xwedî wê hêzê me ku dikarim pirsgirêka Kurd bînim zemîna siyasî û hiqûqî û însiyatîf girt ser xwe. Ji ber vê yekê Sirri Sureyya Onder ji bo tiştên di bangê de bûn bicihanîn behsa aliyên hiqûqî û siyasî kir û ev bi awayekî xwezayî ji bo meşandina pêvajoyê bû. Dewletê jî ev qebûl kiriye. Ji ber vê yekê, Rêber Apo, jî, em jî, gelê me jî, dostên me jî, hêzên demokrasiyê jî li bendê ne ku ji bo siyaseta demokratîk bi awayekî azad were kirin û avakirina aştî û civaka demokratîk divê gav bên avêtin.
